Welski Park Krajobrazowy

Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (wg J. Kondrackiego) Welski Park Krajobrazowy leży w mezoregionach Garbu Lubawskiego i Równiny Urszulewskiej.

Obszar Welskiego Parku Krajobrazowego znajduje się w zlewni największego lewobrzeżnego dopływu Drwęcy – rzeki Wel i wyróżnia się bogatą siecią hydrograficzną, która jest charakterystyczna dla młodoglacjalnych krajobrazów pojeziernych. Występują tu cieki naturalne i sztuczne (np. rowy melioracyjne), jeziora i zbiorniki sztuczne (stawy rybne i doły potorfowe), mokradła stałe i okresowe (torfowiska i trzęsawiska) oraz źródliska. Do największych jezior Welskiego Parku Krajobrazowego zalicza się jezioro Rumian, jezioro Tarczyńskie i jezioro Grądy.

Duże zróżnicowanie krajobrazowe i siedliskowe, stosunkowo niewielka gęstość zaludnienia oraz oddalenie od większych ośrodków miejskich i przemysłowych sprzyjają bogactwu flory i fauny. Największą ostoją różnorodności gatunkowej Welskiego Parku Krajobrazowego są torfowiska i wilgotne łąki zagospodarowane ekstensywnie.

O bogactwie flory Parku świadczy zarejestrowanie tu ponad 900 gatunków roślin naczyniowych i 269 gatunków mchów i wątrobowców. Wśród chronionych gatunków roślin spotkać tu można pełnika europejskiego, wawrzynka wilczełyko, lipiennika Loesela, brzozę niską, gwiazdnicę grubolistną, główkę długoostrogową, kruszczyka błotnego, wielosiła błękitnego oraz najcenniejszy składnik flory Welskiego Parku Krajobrazowego – skalnicę torfowiskową.

Fauna Welskiego Parku Krajobrazowego, który pod względem zoogeograficznym należy do krainy południowobałtyckiej, ma charakter typowy dla obszarów pojeziernych. Na terenie Parku stwierdzono występowanie 317 gatunków bezkręgowców, a wśród nich takie gatunki jak postojak wiesiołkowiec, zalotka spłaszczona czy gałeczka rzeczna. Ilość kręgowców rozmnażających się lub prawdopodobnie rozmnażających się na terenie Parku liczy 270 gatunków w tym 39 gatunków ryb i kręgoustych (m.in. minóg strumieniowy, różanka, piskorz, koza, pstrąg potokowy), 13 gatunków płazów, 6 gatunków gadów, ok. 160 gatunków ptaków oraz 47 gatunków ssaków.

Rezerwaty przyrody

Bagno Koziana o powierzchni 54,78 ha to najstarszy (utworzony w 1991 r.) rezerwat na terenie Welskiego Parku Krajobrazowego. Obejmuje on swym zasięgiem rozległy obszar torfowisk przejściowych i wysokich z fragmentami roślinności typowej dla torfowisk niskich. Bogactwo to sprawiło, że obszar eksploatowany był poprzez wydobywanie torfu, czego pozostałością są wyrobiska potorfowe (tzw. zompy). Pierwotnie rezerwat był typu ornitologicznego z ostoją mewy śmieszki, której kolonia liczyła około 1400 par. W ostatnich latach obserwuje się nieodwracalne zmiany wpływające niekorzystnie na cały obszar i zubożenie ekosystemu rezerwatu. Główną przyczyną jest postępujący spadek poziomu wód gruntowych, jak również proces zarastania brzozą brodawkowatą i omszoną oraz sosną zwyczajną. Zarządzeniem z 31 października 2017 r. Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska w Olsztynie zmienił cel ochrony rezerwatu na zachowanie i ochronę kompleksu torfowisk przejściowych oraz torfowisk wysokich i niskich.

Ostrów Tarczyński to półwysep usytuowany pomiędzy dwoma jeziorami rynnowymi – Grądy i Tarczyńskim, a od północy oddzielony od lądu rzeką Wel, tzw. krótką rzeką. W 1993 roku na terenie tym został ustanowiony rezerwat przyrody o powierzchni 106,83 ha. Trudno dostępny obszar wyłączony z produkcji leśnej, o atrakcyjnej rzeźbie terenu i dużym zróżnicowaniu warunków siedliskowych stanowi doskonałą ostoję licznych gatunków zwierząt. Rezerwat obejmuje bór mieszany z fragmentami boru bagiennego i olsu. Urozmaiceniem terenu są zagłębienia terenowe z roślinnością torfowiskową. Ekosystemy leśne rezerwatu oraz przylegające do nich ekosystemy bagienno-jeziorne są bardzo cenne pod względem ornitologicznym. Rezerwat nie jest udostępniony turystycznie.

Najchętniej odwiedzanym i najbardziej spektakularnym rezerwatem pod względem krajobrazowym jest rezerwat Piekiełko utworzony w 2001 r. Położony nad rzeką Wel pomiędzy miejscowościami Chełsty i Trzcin zajmuje powierzchnię 24,58 ha. Rezerwat obejmuje ochroną przełomowy odcinek doliny rzeki Wel o długości ok. 1,5 km. Dzięki niedostępności tych terenów dla gospodarki człowieka na stromych zboczach zachowała się naturalna roślinność leśna. Rzeka Wel w rezerwacie przybiera niemal górski charakter z wartkim nurtem i kamienistym dnem, co tworzy doskonałe warunki do tarła ryb łososiowatych. Na kamienistym dnie rzeki występuje krasnorost hildenbrandia rzeczna Hildenbrandia rivularis tworzący na kamieniach zanurzonych w nurcie rzeki skorupiaste plechy koloru czerwonego. Hildenbrandia rzeczna jest wykorzystywana jako wskaźnik wód czystych i dobrze natlenionych. Wśród ornitofauny rezerwatu na szczególną uwagę zasługują dwa gatunki objęte ochroną ścisłą: pluszcz Cinclus cinclus gatunek związany z potokami górskimi oraz pliszka górska Motacilla cinerea, której status lęgowy został potwierdzony przez Welski Park Krajobrazowy w 2017 roku.

Rezerwat przyrody Jezioro Neliwa powołano w 2006 r. w celu ochrony zanikającego eutroficznego jeziora wraz z pasem brzegowym. Powierzchnia rezerwatu to 16,5 ha. Rezerwat leży na południowy zachód od miejscowości Rybno. Ten eutroficzny zbiornik ulega powolnemu procesowi zarastania przez roślinność wodną i szuwarową, dno zbiornika porastają glony z rodzaju ramienic tworzące cenne łąki ramienicowe. Na skraju rezerwatu znajduje się wieża widokowa umożliwiająca obserwację tafli jeziora oraz żyjącego tam ptactwa.

Pomniki przyrody

W granicach Welskiego Parku Krajobrazowego znajduje się wiele pomników przyrody, a zdecydowaną większość z nich stanowią pojedyncze drzewa, głównie lipa drobnolistna i dąb szypułkowy. Najokazalszy okaz lipy drobnolistnej rośnie w Rybnie, a jej obwód w pierśnicy wynosi 530 cm. Na szczególną uwagę zasługuje także grusza pospolita w Wąpiersku, gdyż drzewa owocowe rzadko zastają pomnikami przyrody. Na terenie Welskiego Parku Krajobrazowego są także dwie aleje pomnikowe. Pierwsza z nich znajduje się w Lidzbarku nad jeziorem Lidzbarskim i tworzą ją głównie lipy. Drugą jest powołana w 2008 roku aleja w Prętkach stworzona głównie z klonów.

W 2019 roku na terenie gminy Grodziczno, przy granicy rezerwatu Piekiełko i łąki zwanej Pszczółkową Polaną powołano pomnikiem przyrody okaz szakłaka pospolitego. To jeden z trzech szakłaków pospolitych objętych ochroną w Polsce. Otrzymał on im. dr inż. Lucyny Koprowskiej, wieloletniej pracownicy UWM w Olsztynie oraz Przewodniczącej Rady Welskiego Parku Krajobrazowego. Krzew ten rozgałęzia się na 6 konarów na wysokości 90 cm od ziemi, a obwód poniżej rozgałęziania wynosi 160 cm.

Użytki ekologiczne

Użytek ekologiczny jest formą ochrony przyrody, którą można objąć pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej – naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nieużytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt, i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania.

Na terenie Welskiego Parku Krajobrazowego znajduje się sześć użytków ekologicznych:

Bladowo – obejmuje kompleks zmeliorowanego torfowiska niskiego z dużym obszarem łąk i wilgotnych lasów, o powierzchni 139,04 ha.

Chełsty – zajmuje obszar 14,22 ha na północ od Chełst, po obu stronach rzeki Wel . Obejmuje głęboko wciętą w wysoczyznę rynnę subglacjalną (podlodowcową) z pastwiskami i wilgotnymi, zarastającymi łąkami.

Kurojady – położony jest 3 km na północ od Lidzbarka, w głęboko wciętej rynnie Welu. Obejmuje szeroki pas szuwarów i łąk wokół meandrującej rzeki na powierzchni 2,90 ha.

Torfowisko Wąpiersk – położone jest na północ od wsi Wąpiersk. Zajmuje powierzchnię 6,50 ha. Obejmuje torfowisko wysokie z kilkoma dużymi wyrobiskami potorfowymi.

Koszelewki – obejmuje kompleks zmeliorowanego torfowiska niskiego z licznie występującymi potorfiami – czyli, miejscami w których niegdyś wydobywano torf, a obecnie poprzez wypełnienie wodą jest to siedlisko wielu rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Powierzchnia UE Koszelewki to 516 ha.

Studnia Nietoperzowa Zalesie – studnia będąca miejscem zimowania nietoperzy.

Natura 2000

Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 obejmuje obszary o niezwykle cennych walorach przyrodniczych i najbardziej reprezentatywnych dla Europy ekosystemach. Docelowym efektem jest stworzenie systemu obszarów cennych przyrodniczo, połączonych korytarzami ekologicznymi, tworzących razem spójną funkcjonalnie całość. W Welskim Parku Krajobrazowym znajdują się trzy obszary włączone do sieci obszarów Natura 2000: Ostoja Welska, Przełomowa Dolina Rzeki Wel i Dolina Drwęcy.